Iriaun gaztelua Elosuagaztelu edo Gaztelu deituriko haitzaren goikaldean kokatzen da (579 metro i.m.g.), Bergarako Elosua auzoaren Hego-ekialdean, Azkoitiako mugatik oso gertu, bi komunikazio ardatzen ondoan. Lehenengoa Deba eta Urola arroen artean zeharreko mendiko bidea zen, abelbide gisa erabilia neguko eta udako larreen artean. Gipuzkoako ibilbide luzeko lehenengoetako bide bat zela onartzen da. Bigarrenak Deba eta Urola arroak lotzen zituen, Bergara eta Urola erdiko bailararen artean. Azkoitiko hiribildu tituluan, 1324.ekoa, erregeak behartzen zuen Arrasate eta Getariako kaiaren arteko garraioak Urolako herri horretatik igarotzea, beraz, Elosuako bidea erabiltzea. Elosun oraindik urtean behin egiten da Euskal Herriko mendiko azokarik ezagunenetako bat.

Bertako toponimoak eta aipamenak direla eta, gazteluari Iriaun ere esaten zaio, deitura benetan interesgarria, eta baserri armarridun baten izena.

Rodrigo Ximenez de Radak ez zuen aipatu gaztelu hau Gaztelako Alfontso VIII.ak bereganatutakoen artean, 1200 urtean. Esteban Garibaik baietz uste zuen erregearen kronikariaren Aussa, Elosua hartuta. Dena den, urte horretan jadanik egongo zen eta interesgarria da arrasatearraren ekarpena, idatzi zuenerako (1566) ezagutzen baitzuen Elosuko gaztelua, “ cuyas ruinas se ven todavía” esaldia gehiturik. Ziurrenik, gazteluaren erabilera ez zen XVI. mendera iritsi eta Enrike IV.aren aginduz 1457an suntsitu zutela esaten da. Geroagoko agiri batean, 1487. urte ingurukoan, lur-sail batzuen mugei buruzko epai batean, “ penna biva que está abaxo del castillo de Yrianu, e desde la dicha penna”, jakin bazekiten eraikina zer zen.

Herritarren ustez, hainbat historialarik eta hiztegik jasota, gotorlekuaren harria Elosuko eliza eraikitzeko erabili zen, baita bi arro lotzen zituen galtzada ere. Garibaik aurriak aipu egin bazituen ere 1566 baino lehen, Tolosan bildutako 1568ko Gipuzkoako Batzar Nagusiak, maiatzaren 6.ko bilkuran, Bergarako eta Azkoitiko alkateei behartzen zien Elosuko bidea konpontzera eta harriztatzera, iraileko San Migel baino lehen, espetxeratze mehatxupean. Agindu horrek oinarriak ematen dizkio herriko usteari, bidea gazteluaren ondotik baitzihoan, oraindik nabaria den bezala. Geroago hainbat alditan jasotzen da toponimoa gaztelu bera ezagutu gabe. “...junto al termino que llaman el castillo hacia la parte de la iglesia de San Andres” jasotzen da, besteak beste, Bergarako 1629ko udal erabaki batean.

XIX. mendean ere aztarnak zeudela idazten zuten, Pascual Madozek bere hiztegian esate baterako (1845-50): “se ven ruinas” edo “...del que aun hay restos cerca de la indicada iglesia...”

Elosuko eliza eta hilerritik gertu, zelai baten muturrean eta Urola haranaren gainean Aipurutxo inguruan estutzen denean haitz ilun eta luze bat dago. Horixe zen gazteluaren kokalekua. Gaur egun ez da horma arrastorik geratzen baina bai gazteluaren kokapena hori zela erakusten duten aztarnak, hala nola zutoinak jartzeko zuloak eta gizakiak eginiko higatuak. 1999. urtean Mertxe Urteagaren zuzendaritzapean, eskuhartze arkeologikoa egin zen aztarna horiek identifikatzearren. Emaitzak, gotorlekuak topografia ondo aprobetxatuz bi barrutiz osatuta egongo zela, eta haitzaren gainean egongo zirela eremu eta dorre nagusia izan ziren, harresia apur beherago kokatuz.

Bibliografia osagarria:
- Barrena Osoro, Elena. “Gipuzkoako komunikabideen historia”. Donostia, 1991.
- “La fortaleza de Elosua”. Arkeolan, 6 zenbakia (1999), 37-38.orr.